του Νίκου Κριτσαντώνη, Dorothy Snot Academic Coordinator
Ενα ζητημα που πάντοτε απασχολεί τους γονείς είναι η ενημέρωση και η καθοδήγηση σχετικά με τις σχέσεις ανάμεσα στα αδέρφια και πιο συγκεκριμένα σχετικά με τις προστριβές ανάμεσα στα αδέρφια. Στόχος μέσα από το παρακάτω κείμενο είναι να δοθεί η ευκαιρία ακόμα και σε γονείς με ένα παιδί να πάρουν πληροφορίες είτε για το πως θα βοηθήσουν τα παιδιά στις σχέσεις τους με τους άλλους είτε για να κατανοήσουν τα συναισθήματα και την οπτική των παιδιών προσχολικής ηλικίας.
Μέρος 1ο: Η αντιζηλία ως σύμπτωμα.
Για αρχή θα ήθελα να σας προτείνω δύο βιβλία τα οποία συστήνω σε όσους ενδιαφέρονται να προσεγγίσουν το ζήτημα των υγιών σχέσεων και της επικοινωνίας μέσα στην οικογένεια. Το πρώτο, το οποίο έχει μεταφραστεί στα Ελληνικά και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη, είναι το «Αδέρφια όχι αντίπαλοι» των Adele Faber και Elaine Mazlish. Το δεύτερο είναι το «Calm parents, happy siblings» της Laura Markham.
Έχοντας μιλήσει με πολλούς γονείς σχετικά με τη καλλιέργεια θετικών σχέσεων ανάμεσα στα αδέρφια αυτό που έχω παρατηρήσει είναι πως τις περισσότερες φορές χρειάζεται να επιστρέψουμε στη συζήτηση σχετικά με τα όρια και την επικοινωνία. Αντιγράφω από το σχετικό άρθρο που μοιράστηκα μαζί σας πριν από λίγο καιρό:
«Στη πραγματικότητα τα όρια μας βοηθούν να χτίσουμε υγιείς και δίκαιες σχέσεις με βάση τον σεβασμό και ως γονείς να βοηθάμε τα παιδιά να νιώθουν ασφάλεια και φροντίδα.»
Είναι πολύ σημαντικό όταν προβληματιζόμαστε σχετικά με το πώς θα πρέπει να ενεργήσουμε ως γονείς μπροστά σε κάτι που μας δυσκολεύει, να ξεκινάμε πάντα από εκεί, δηλαδή από το πώς θα χειριστούμε μια κατάσταση με γνώμονα τις αρχές του σεβασμού, της δικαιοσύνης, της ασφάλειας και της φροντίδας. Ένα παιδί θα δεχθεί μια συνέπεια που είναι συμβατή με αυτές τις αρχές, ακόμα και αν δεν του αρέσει η απόφαση σας, και μακροπρόθεσμα θα εκτιμήσει το ότι ενεργήσατε ως παράδειγμα για εκείνον ή εκείνη.
Παρατηρώντας τους τρόπους που ως ενήλικες ενεργούμε απέναντι στα παιδιά, είτε ως εκπαιδευτικοί, είτε ως γονείς, νιώθω πως αρκετές φορές έχουμε απαίτηση από τα εκείνα να επιδείξουν συμπεριφορές τις οποίες στη σύντομη ζωή τους είτε δεν έχουν διδαχθεί είτε δεν έχουν βιώσει, π.χ. πώς να λύνουν μια διαφωνία χρησιμοποιώντας τις κατάλληλές λέξεις ή πώς να καταφεύγουν σε δεξιότητες σκέψης πριν αντιδράσουν με βάση το συναίσθημα. Παρακάτω θα μιλήσουμε σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να συνεργαστούμε με τα παιδιά προς αυτή την κατεύθυνση.
Ας ξεκινήσουμε όμως από την αιτία των δυσκολιών όπως έχει μεταφερθεί σε εμένα από τους γονείς με τους οποίους έχω συνεργαστεί. Η πιο συνηθισμένη απάντηση που παίρνω από τους γονείς όταν τους ρωτώ ποιά είναι, κατά τη γνώμη τους, η αιτία της δυσλειτουργικής σχέσης ανάμεσα στα παιδιά τους, είναι η αντιζηλία. Η αντιζηλία συνήθως αναγνωρίζεται ως συναίσθημα, και ως η ρίζα του «κακού» που βρίσκεται πίσω από τις προστριβές και τις δυσκολίες στην επικοινωνία της οικογένειας. Πιο συγκεκριμένα κρύβεται πίσω από τις δυσκολίες επικοινωνίας ανάμεσα στα παιδιά.
Φυσικά, δεν αρκεί αυτή η συζήτηση (περί αντιζηλίας) αν θέλουμε να εξετάσουμε το θέμα των υγιών σχέσεων στην οικογένεια και ειδικότερα τις θετικές σχέσεις ανάμεσα στα αδέρφια αλλά ας χρησιμοποιήσουμε αυτό το δημοφιλές αίτημα των γονέων ως την αρχή της σχετικής συζήτησης. Αν και η ζήλεια αντιμετωπίζεται ως μία αυτόνομη ψυχική κατάσταση εντούτοις συγκαταλέγεται στα δευτερογενή συναισθήματα.
Τα δευτερογενή συναισθήματα είναι τα συναισθήματα που συχνά βιώνονται μετά την εμπειρία ενός πρωτογενούς συναισθήματος. Αποτελούν δηλαδή τις αντιδράσεις μας στα πρωτογενή συναισθήματα και συχνά είναι μαθημένες αντιδράσεις. Για παράδειγμα, αφού κάποιος νιώσει το πρωτογενές συναίσθημα του θυμού, μπορεί μετά να νιώσει το δευτερογενές συναίσθημα της ντροπής. Επίσης η ζήλεια αποτελείται από ένα μείγμα συναισθημάτων. Συνοψίζει: φόβο, ανεπάρκειες της προσωπικότητας, αντανακλά χαμηλά επίπεδα αυτοεκτίμησης. Μπορεί επίσης αυτό που κάποιος βιώνει ως ζήλεια να είναι ένα κοκτέιλ φόβου, οργής, πίκρας, ματαίωσης, αδυναμίας και ανασφάλειας.
Αν λοιπόν εξετάσουμε το θέμα της αντιζηλίας κάτω από αυτό το πρίσμα τότε αντί να νιώθουμε πως τα παιδιά μας από εγωισμό εκφράζουν μια συμπεριφορά που παραπέμπει σε «κακούς» τρόπους τότε θα μπορέσουμε να είμαστε πιο συμπονετικοί προς αυτό το σύμπτωμα που μας δείχνει πως το παιδί μας βιώνει κάτι δυσάρεστο.
Το σύμπτωμα αυτό μας δείχνει κυρίως πως θα πρέπει να επικεντρωθούμε στην καλύτερη επικοινωνία μεταξύ των μελών της οικογένειας μας ώστε όλοι να αισθάνονται πως είναι «ορατοί» όπως και στο θέμα των ορίων ώστε όλοι να νιώθουν το σεβασμό, τη φροντίδα και την ασφάλεια που δικαιούνται. Ας δούμε κάποιους τρόπους που όλα αυτά μπορούν να συμβούν σε κάθε οικογένεια που αντιμετωπίζει τις δυσκολίες που περιγράφονται παραπάνω.
Είναι πολύ σημαντικό να μη σταθούμε απέναντι σε αυτό που νιώθει το παιδί (στη προκειμένη περίπτωση σύμφωνα με την ερμηνεία των γονιών του, ζήλεια) με φόβο και αμηχανία. Αντιθέτως, είναι πολύ βοηθητικό να δώσουμε στα παιδιά την ευκαιρία να εκφράσουν τα συναισθήματα τους ακόμα κι αν αυτά είναι συναισθήματα που θεωρούμε αρνητικά.
Ας ξεκινήσουμε από τη παραδοχή πως η ζήλεια, όπως και όλα τα συναισθήματα, έχει ένα ρόλο να παίξει, μπορεί πχ να αποτελέσει κίνητρο για να γίνουμε καλύτεροι σε κάτι. Όμως, ταυτόχρονα αυτή η συναισθηματική κατάσταση είναι και η αιτία για αρνητικές συμπεριφορές, γι’ αυτό, χρειάζεται σε συνεργασία με τα παιδιά, να την αντιμετωπίσουμε. Η ζήλεια, ως συναίσθημα, μακροπρόθεσμα θα αποτελέσει βαρίδι στην ανάπτυξη υγιών σχέσεων από τη μεριά του παιδιού. Θα αποτελέσει επίσης τροχοπέδη στη δημιουργία μιας αυτόνομης προσωπικότητας η οποία έχει αναπτύξει εσωτερικά κίνητρα για όσα ονειρεύεται να επιτύχει.
Ας μη φοβόμαστε να μιλήσουμε για αρνητικά συναισθήματα. Ακριβώς το αντίθετο θα πρέπει να συμβεί. Εξετάζοντας το αρνητικό συναίσθημα μπορούμε να μάθουμε τα αίτια δημιουργίας του χωρίς να προσθέσουμε τη ντροπή στο ήδη εκρηκτικό μίγμα που έχει σχηματιστεί. Τα αρνητικά συναισθήματα μπορούν με ασφάλεια να εκφραστούν και να μετατραπούν σε κάτι θετικό, εάν τα αντιμετωπίσουμε με χιούμορ και δημιουργικότητα, παραδείγματος χάρη εξετάζοντας τα με μια παιγνιώδη διάθεση μέσω ιχνογραφήματος.
Το χιουμοριστικό ιχνογράφημα, σαν μία δραστηριότητα όπου τα μέλη μιας ομάδας εκφράζουν τα συναισθήματα τους ζωγραφίζοντας όσα αισθάνονται είναι κάτι που στις τάξεις μου έχει λειτουργήσει λυτρωτικά για όλη την ομάδα, ξορκίζοντας τα άσχημα συναισθήματα και μετατρέποντας μια δυσάρεστη κατάσταση σε στιγμές γέλιου και μοιράσματος. Επίσης μπορούμε να προσεγγίσουμε την έννοια της ζήλειας αλλά και άλλων δυσάρεστων και ενοχλητικών συναισθημάτων με αφορμή ένα βιβλίο που θα διαβάσουμε μαζί. Σας παραθέτω κάποιες προτάσεις βιβλίων που στο παρελθόν έχουν αποτελέσει θαυμάσιες ευκαιρίες για τρομερές συζητήσεις στη τάξη. Τα περισσότερα έχουν μεταφραστεί αλλά παραθέτω και κάποια στα Αγγλικά:
- Χορεύουν οι καμηλοπαρδάλεις; του Andrae Giles (εκδ. Πατάκη)
- Όταν ζηλεύω της Spelman Cornelia – Maude (εκδ. Παπαδόπουλος) Μέρος της σειράς : Τα συναισθήματα μου.
- Με αγάπη, Κλαρίς Μπιν της Child Lauren (εκδ. Πατάκης) Το βιβλίο αυτό αν και απευθύνεται σε μεγαλύτερα παιδιά (από 8 και πάνω) θα μπορούσε να διαβαστεί σε συνέχειες από τους γονείς και να αποτελέσει μέρος μίας ρουτίνας όπου ο γονέας και το παιδί συζητάνε τις φοβερά αστείες περιπέτειες της Κλάρις.
- Το καταφύγιο της λύπης της Anne Booth (εκδ. Μάρτης) The new small person της Child Lauren Green – Eyed Goose: A Boone story about overcoming Envy and Jealously της Lisa Griffin
Μέσα από αυτές και άλλες παρόμοιες δραστηριότητες, αλλά κυρίως μέσα από συζητήσεις, τα παιδιά θα νιώσουν πως τα συναισθήματα και οι ανάγκες τους αναγνωρίζονται και επικυρώνονται. Ακόμη και αν οι λόγοι της “ζήλιας” μπορεί να φαίνονται ασήμαντοι στους ενήλικες, είναι πραγματικοί για το παιδί! Αποφύγετε να ελαχιστοποιείτε ή να απορρίπτετε τα συναισθήματά τους. Επίσης, πολύ σημαντικό, βεβαιωθείτε ότι κάθε παιδί λαμβάνει ατομική προσοχή από εσάς. Αυτό μπορεί να είναι τόσο απλό όσο το να πάτε μια βόλτα παρέα, να διαβάσετε ένα βιβλίο, να παίξετε ένα παιχνίδι ή απλώς να μιλήσετε για τη μέρα σας. Αυτό μπορεί να βοηθήσει στη μείωση των συναισθημάτων ανταγωνισμού για τη γονεϊκή προσοχή.
Κάτι ακόμα που ενώ μοιάζει αυτονόητο, δυστυχώς, το ένστικτο και η συνήθεια μας κάνει συχνά στο να το ξεχνάμε: αποφεύγουμε τις συγκρίσεις! Κάθε παιδί είναι μοναδικό. Αποφύγετε να συγκρίνετε τις ικανότητες, τα επιτεύγματα ή τις συμπεριφορές του ενός παιδιού με το άλλο. Το ότι δύο παιδιά μεγαλώνουν σε παρόμοιο περιβάλλον δε σημαίνει πως αντιλαμβάνονται τον κόσμο με τον ίδιο τρόπο.
Μέρος 2ο: Aτομικότητα & συγκρίσεις ανάμεσα στα αδέρφια
Στο δεύτερο μέρος του άρθρου θα ξεκινήσουμε από το θέμα της ατομικότητας, εμβαθύνοντας στο γιατί δύο παιδιά που μεγαλώνουν στην ίδια οικογένεια έχουν διαφορετική αντίληψη του κόσμου γύρω τους και γιατί οι συγκρίσεις είναι αντιπαραγωγικές και οδηγούν σε αρνητικά αποτελέσματα. Τέλος θα ερευνήσουμε και άλλες δυσκολίες που συνήθως συνδέονται με δυσλειτουργίες στη σχέση ανάμεσα στα αδέρφια αλλά και τους γονείς.
Οπως είδαμε και στο προηγούμενο κομμάτι του άρθρου, αυτό που κάπως απλοϊκά ονομάζουμε «ζήλια» είναι στη πραγματικότητα το αποτέλεσμα άλλων συναισθημάτων τα οποία έχουν και εκείνα με τη σειρά τους διάφορες αιτίες. Η σύγκριση ανάμεσα στα αδέρφια όχι μόνο επηρεάζει τις ατομικές εμπειρίες των παιδιών αλλά και το τρόπο που αντιλαμβάνονται το κόσμο γύρω τους. Μπορεί επίσης να ενισχύσει αισθήματα ανεπάρκειας ή δυσαρέσκειας.
Μπορεί να οδηγήσει το ένα παιδί να πιστέψει ότι είναι το λιγότερο ικανό αδελφάκι ή ότι τα επιτεύγματα και τα συναισθήματά του υποτιμώνται. Έτσι, αντί να προάγουν ένα υποστηρικτικό περιβάλλον, οι συγκρίσεις δημιουργούν ανταγωνισμό ή ακόμα και εχθρότητα.
Επιπλέον, το να περιμένετε από τα αδέλφια να έχουν την ίδια αντίληψη για τα πράγματα μπορεί να περιορίσει την ανάπτυξή τους. Κάθε παιδί πρέπει να ενθαρρύνεται να εξερευνά, να σκέφτεται κριτικά και να αναπτύσσει τη μοναδική του κοσμοθεωρία. Αυτή η ποικιλομορφία σκέψης εμπλουτίζει τις οικογενειακές συζητήσεις και προετοιμάζει κάθε παιδί να ασχοληθεί με έναν πολύπλευρο κόσμο.
Στην ουσία, ενώ τα αδέλφια μπορεί να μοιράζονται ένα σπίτι, γονείς και πολλές εμπειρίες, είναι ξεχωριστά άτομα. Η αναγνώριση αυτών των διαφορών καλλιεργεί την αυτοεκτίμησή τους και την ατομική τους ανάπτυξη. Κάποιες φορές τα παιδιά αντιλαμβάνονται τη γονεϊκή προσοχή ως κάτι περιορισμένο το οποίο θα τελειώσει εάν το μοιράζονται ή εάν το λαμβάνουν τα υπόλοιπά αδέρφια της οικογενείας. Σαν ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος (zero-sum game) όπου το κέρδος του ενός οδηγεί στην απώλεια του άλλου.
Κάτι άλλο που μπορεί να οδηγήσει σε συγκρούσεις είναι οι διαφορετικές ανάγκες που έχουν τα παιδιά ανάλογα με το αναπτυξιακό στάδιο στο οποίο βρίσκονται. Πχ, ένα παιδί δύο ή τριών ετών είναι πολύ πιθανό να μην έχει αναπτύξει ακόμα την ικανότητα να αντιληφθεί γιατί η αδερφή του ή ο αδερφός του χρειάζεται ησυχία για να διαβάσει. Όπως επίσης είναι πολύ δύσκολο ένα παιδί 8 ή 9 ετών να κατανοήσει γιατί είναι αποδεκτό η μικρότερη αδερφή του ή ο μικρότερος αδερφός του να του χαλάει τα παιχνίδια.
Πάντως είτε μιλάμε για πρόσκαιρες είτε για παγιωμένες δυσκολίες οι παράγοντες που συμβάλουν σε αυτό είναι συνήθως αρκετοί.
Στο πρώτο κομμάτι του άρθρου αναφερθήκαμε στην ανάγκη για ατομική προσοχή προς κάθε παιδί της οικογένειας και στο πόσο κρίσιμο είναι να αποφεύγουμε τις συγκρίσεις ανάμεσα στα αδέρφια. Συνεχίζοντας από εκεί λοιπόν, ας εξετάσουμε το θέμα της ατομικότητας. Όπως θα παρατηρήσετε, όλοι οι παράγοντες που θα αναφερθούν παρακάτω έχουν δυναμική σχέση μεταξύ τους και φυσικά αλληλοσυμπληρώνονται.
Aς ξεκινήσουμε από τους παράγοντες που συμβάλουν στη δημιουργία ξεχωριστών αναγκών, ικανοτήτων και εν τέλη προσωπικοτήτων σε παιδιά που μεγαλώνουν στην ίδια οικογένεια.
Ακόμα κι αν τα αδέλφια μοιράζονται ένα μέρος του γενετικού τους υλικού, δεν είναι κλώνοι το ένα του άλλου. Κάθε παιδί διαθέτει έναν μοναδικό συνδυασμό γονιδίων που επηρεάζει την ιδιοσυγκρασία, τις ευαισθησίες, τις κλίσεις, ακόμη και τον τρόπο με τον οποίο επεξεργάζεται τις εμπειρίες του. Έτσι, ακόμα και αδέρφια κοντινής ηλικίας μπορεί να έχουν πολύ διαφορετική οπτική για το κόσμο γύρω τους ακόμα και από πολύ μικρή ηλικία.
Κάτι που σίγουρα θα έχετε παρατηρήσει είναι τα διαφορετικά χαρακτηριστικά της ψυχοσύνθεσης τους αλλά και των αναγκών τους, πχ ένα εσωστρεφές παιδί έχει μεγαλύτερη ανάγκη για ιδιωτικότητα σε σχέση με ένα παιδί που το χαρακτηρίζει εξωστρέφεια. Σε μια τέτοια περίπτωση η ενέργεια και ο ενθουσιασμός για επικοινωνία του ενός παιδιού θα μπορούσε να μεταφραστεί ως παραβίαση του προσωπικού χώρου. Αυτό θα συμβεί εάν προηγουμένως δεν έχει συνεργαστεί όλη η οικογένεια με όρους συμπεριληπτικότητας να θέσει τα όρια που ταιριάζουν στις δικές τους ανάγκες.
Κάτι άλλο με το οποίο έχω παρατηρήσει πως οι γονείς συχνά δυσκολεύονται να κρατήσουν ισορροπία είναι η ξεχωριστή ερμηνεία των ατομικών εμπειριών από τη σκοπιά του κάθε παιδιού.Κάθε παιδί ερμηνεύει και εσωτερικεύει τις εμπειρίες με βάση τη μοναδική γνωστική και συναισθηματική του συγκρότηση. Αυτό σημαίνει ότι τα αδέλφια μπορεί να βιώνουν το ίδιο γεγονός αλλά να καταλήγουν σε διαφορετικά διδάγματα και συναισθήματα. Αυτές οι διαφοροποιήσεις στην επεξεργασία των βιωμάτων αλλά και των πληροφοριών είναι υπεύθυνες για το ότι δύο άνθρωποι μπορεί να βιώσουν το ίδιο γεγονός αλλά να το θυμούνται ή να το ερμηνεύουν διαφορετικά. Αυτό μπορεί φυσικά να συμβεί και λόγω διαφοράς ηλικίας, μιας και τα παιδιά βρεφικής ηλικίας παραδείγματος χάριν δεν έχουν ακόμα κατακτήσει τις δεξιότητες εκείνες που θα τους επιτρέπουν να αντιληφθούν την έννοια του «άλλου».
Ιδιαίτερα για τα παιδιά βρεφικής και μεταβρεφικής ηλικίας ο κόσμος αποτελεί προέκταση του εαυτού τους. Έτσι ακόμη και στην ίδια οικογένεια, κανένα παιδί δεν έχει πανομοιότυπες εμπειρίες. Τα αδέλφια βιώνουν διαφορετικά τα γεγονότα της κοινής του ζωής. Η διαφορά ηλικίας που αναφέραμε παραπάνω μπορεί να σημαίνει ότι βρίσκονται σε διαφορετικά στάδια ανάπτυξης κατά τη διάρκεια σημαντικών οικογενειακών γεγονότων ή παγκόσμιων συμβάντων, κάτι που οδηγεί σε διαφορετικές ερμηνείες και αντιδράσεις. Θα μιλήσουμε, όμως, περισσότερο για τέτοια θέματα πιο κάτω όπου εξετάζουμε την επιρροή της σειράς γέννησης αλλά και του πόσο διαφορετικά αντιλαμβάνεται τον κόσμο ο κάθε ένας από εμάς ανάλογα με η σειρά γέννησης του.
Η έρευνα δείχνει ότι η σειρά γέννησης μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της κοσμοθεωρίας ενός ανθρώπου. Για παράδειγμα, τα πρωτότοκα παιδιά μπορεί να φέρουν περισσότερες ευθύνες και να υιοθετήσουν μια πιο ευσυνείδητη οπτική. Αντίθετα, τα μικρότερα αδέλφια μπορεί να είναι πιο ριψοκίνδυνα ή ανοιχτά σε νέες εμπειρίες λόγω του ρόλου τους στην οικογενειακή δυναμική. Ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο σχετικά με την επιρροή που μπορεί να έχει η σειρά γέννησης στη προσωπικότητα ενός παιδιού, αλλά και στις σχέσεις που θα δημιουργήσει είναι το βιβλίο του Dr. Kevin Leman, “The Birth Order Book: Why You Are the Way You Are”. Στα Ελληνικά έχει μεταφραστεί από τις εκδόσεις Αποσπερίτης και κυκλοφορεί με το τίτλο: Πρωτότοκα και μοναχοπαίδια – προσόν ή μειονέκτημα το να είσαι Νο1;
Καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν, οι συνομήλικοί τους και το ευρύτερο περιβάλλον τα επηρεάζουν όλο και περισσότερο. Αυτές οι εξωτερικές επιρροές μπορούν να διαμορφώσουν σημαντικά τις προοπτικές τους, συχνά με τρόπους που αποκλίνουν από τα αδέλφια τους. Τα αδέλφια έχουν συχνά διαφορετικούς φίλους , και κινούνται σε διαφορετικούς κοινωνικούς κύκλους. Φοιτούν σε διαφορετικές τάξεις στο σχολείο και ακολουθούν διαφορετικές εξωσχολικές δραστηριότητες ή αθλήματα. Έτσι έχουν επαφή με διαφορετικούς εκπαιδευτικούς αλλά και διαφορετικούς συμμαθητές και συμπαίχτες. Έρχονται σε επαφή με διαφορετικές ιδέες, κουλτούρες και απόψεις κάτι που διαμορφώνει σημαντικά την κατανόησή τους αλλά και την οπτική τους για τον κόσμο.
Κάτι άλλο σημαντικό που δε πρέπει να ξεχνάμε είναι πως και οι ίδιοι οι γονείς εξελίσσουν και μεταβάλουν τις γονεϊκές τους πρακτικές. Έτσι η προσέγγιση του καθενός στην ανατροφή του πρώτου του παιδιού μπορεί να διαφέρει σημαντικά από τα επόμενα παιδιά. Αυτή η διαφοροποίηση ή εξέλιξη στη γονεϊκότητα συμβαίνει για πολλούς λόγους. Κάποιες φορές οι γονείς μπορεί να είναι πιο ανήσυχοι ή αυστηροί με το πρώτο τους παιδί και πιο χαλαροί με τα επόμενα παιδιά -λόγω της αποκτηθείσας εμπειρίας, της αλλαγής των πεποιθήσεων των γονέων, των συνθηκών, ή απλώς λόγω της ηλικίας. Φυσικά μπορεί αν συμβεί και το αντίστροφο εάν οι γονείς θεωρήσουν πως «κακομάθανε» το πρώτο τους παιδί και αποφασίσουν να είναι πιο αυστηροί από εδώ και πέρα. Όλα αυτά συνηγορούν στο να βιώνουν τα παιδιά διαφορετικά στυλ γονεϊκότητας με ότι επιπτώσεις μπορεί αυτό να έχει για τα μπερδεμένα παιδιά της οικογένειας (αντιζηλία, ανταγωνισμός, ανασφάλεια κτλ).
Μέρος 3ο: Ξεχωριστές ανάγκες & μοναδικά χαρακτηριστικά κάθε παιδιού.
Στο τελευταίο κομμάτι του άρθρου θα δούμε τι μπορούμε να κάνουμε ώστε να υποστηρίξουμε τις ξεχωριστές ανάγκες που έχουν τα αδέρφια αλλά και να ενισχύσομε τα μοναδικά χαρακτηριστικά του κάθε παιδιού.
Για αυτό το θέμα έχουν γραφτεί πολλά και αξιόλογα βιβλία, μερικά εκ των οποίων έχω μοιραστεί μαζί σας στα προηγούμενα άρθρα. Σήμερα θα εξετάσουμε συνοπτικά κάποιες προτάσεις, αλλά θα ήθελα να ενθαρρύνω όσους βρίσκουν το συγκεκριμένο θέμα ενδιαφέρον να εμβαθύνουν περισσότερο επιλέγοντας να διαβάσουν ένα σχετικό βιβλίο.
Όπως αναφέραμε ήδη, τα παιδιά μέσα από τη σχέση με τα αδέρφια τους προσεγγίζουν ζωτικές δεξιότητες της ζωής, όπως η ενσυναίσθηση, ο ανταγωνισμός, η συνεργασία και παράλληλα βιώνουν ένα μείγμα αγάπης, θυμού, απογοήτευσης και άλλων δυνατών συναισθημάτων, με έναν πραγματικά μοναδικό τρόπο που ίσως μόνο η αδερφική σχέση μπορεί να προκαλέσει. Ως το τελευταίο μέρος της εξερεύνησης των οικογενειακών σχέσεων μέσα από το πρίσμα της αδερφικής σχέσης, θα εστιάσουμε στην ατομικότητα κάθε παιδιού καλλιεργώντας παράλληλα την αίσθηση της ενότητας μέσα στην οικογενειακή μονάδα.
Ως εκπαιδευτικός εστιάζω στην αναγνώριση και την αξιοποίηση των μοναδικών χαρακτηριστικών του κάθε παιδιού. Αυτό ξεπερνά την απλή παρατήρηση των ενδιαφερόντων και των ικανοτήτων τους, πρόκειται για μια χρονοβόρα και συνειδητή προσπάθεια για την κατανόηση του προσωπικού τους κόσμου. Θα ήθελα εδώ να προλάβω όσους και όσες, ενδεχόμενος αναρωτιούνται εάν αυτό είναι πράγματι εφικτό δουλεύοντας με 20 και κάποιες φορές 25 παιδιά και να απαντήσω πως ναι, είναι εφικτό εάν το περιβάλλον είναι υποστηρικτικό και εάν σαν εκπαιδευτικός γνωρίζεις το αντικείμενο σου και έχεις τη κατάλληλη νοοτροπία. Σχετικά με αυτό το θέμα όμως θα μιλήσουμε πιο διεξοδικά στο μέλλον. Ας επιστρέψουμε στη θεματική μας έχοντας κρατήσει τη βεβαιότητα πως εάν σε ένα σχολικό περιβάλλον υπάρχει χώρος και χρόνος για το σεβασμό της ατομικότητας κάθε παιδιού, σίγουρα μπορεί να υπάρξει και στο οικογενειακό περιβάλλον ακολουθώντας κάποιες γενικές αρχές.
Όταν ένα παιδί ενθαρρύνεται να εξερευνήσει τα ενδιαφέροντά του, δε νιώθει μόνο σεβασμό προς την ατομικότητά του- βιώνει έμπρακτα πως αποτελεί σημαντικό μέλος μιας κοινότητας. Υπάρχει αξία στο να ακολουθείται αυτή η φιλοσοφία και μέσα στην οικογένεια. Στο επίκεντρο της καλλιέργειας υγιών αδελφικών σχέσεων βρίσκεται η αναγνώριση και ο εορτασμός της προσωπικότητας και της αναπτυξιακής πορείας κάθε παιδιού. Με αυτό το τρόπο κάθε παιδί θα νιώθει πως δεν κινδυνεύει να χάσει την αγάπη και τη φροντίδα των γονιών του εξαιτίας των χαρακτηριστικών του. Οι γονείς που έμπρακτα σέβονται και αγκαλιάζουν τις ατομικές διαφορές, αποφεύγουν τις συγκρίσεις ανάμεσα στα αδέρφια. Το ταξίδι της καλλιέργειας θετικών και με σεβασμό αδελφικών σχέσεων ξεκινά με αυτή τη θεμελιώδη κατανόηση: κάθε παιδί της οικογένειάς σας είναι ένα μοναδικό άτομο. Η αναγνώριση και ο εορτασμός αυτών των ατομικών διαφορών είναι ζωτικής σημασίας. Αυτό περιλαμβάνει τη βοήθειά εκ μέρους των γονιών στο να μπορέσουν τα παιδιά να εκφράζονται αποτελεσματικά και εποικοδομητικά, θέτοντας τα θεμέλια για ενσυναισθητικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των αδελφών και μειώνοντας τις παρεξηγήσεις.
Σε αυτόν τον περίπλοκο χορό της καλλιέργειας της αδελφικής αρμονίας, υπάρχει μια άλλη κομβική πτυχή που πρέπει να λάβουν υπόψη τους οι γονείς: τα διαφορετικά αναπτυξιακά στάδια των παιδιών τους. Η κατανόηση αυτών των σταδίων είναι ζωτικής σημασίας, καθώς επηρεάζουν βαθιά τον τρόπο με τον οποίο κάθε παιδί αντιλαμβάνεται και αλληλεπιδρά με τον κόσμο γύρω του.
Ένα νήπιο, για παράδειγμα, έχει πολύ διαφορετική αντίληψη του μοιράσματος και της ενσυναίσθησης σε σύγκριση με ένα παιδί σχολικής ηλικίας. Η αναγνώριση αυτών των αναπτυξιακών αποχρώσεων επιτρέπει στους γονείς να θέτουν ρεαλιστικές προσδοκίες και να παρέχουν καθοδήγηση ανάλογα με την ηλικία και όχι πχ με το πως ήταν ο αδερφός / αδερφή του δεύτερου παιδιού τους στην ανάλογη ηλικία. Για παράδειγμα, το να περιμένετε από ένα πολύ μικρό παιδί να κατανοήσει την έννοια της αναμονής της σειράς του απαιτεί υπομονή από εσάς και συνεχή ενίσχυση, καθώς οι γνωστικές και συναισθηματικές του ικανότητες βρίσκονται ακόμη σε πρώιμο στάδιο ανάπτυξης. Και πάλι, εάν το πρώτο παιδί δεν είχε δυσκολίες σε κάτι τέτοιο σε αυτή την ηλικία, αυτό δεν κάνει το δεύτερο παιδί λιγότερο ικανό, ούτε κακομαθημένο. Η κατανόηση αυτή αναδεικνύει τη σημασία του σεβασμού του ατομικού ρυθμού του κάθε παιδιού στη μάθηση.
Ορισμένα παιδιά μπορεί να προσαρμοστούν γρήγορα και να υιοθετήσουν έννοιες όπως το μοίρασμα ή η ενσυναίσθηση, ενώ άλλα μπορεί να χρειάζονται περισσότερο χρόνο και επαναλαμβανόμενη καθοδήγηση. Είναι ζωτικής σημασίας για τους γονείς να αποφύγουν την απογοήτευση που μπορεί μερικές φορές να προέρχεται από αυτές τις διαφορές. Αντ’ αυτού, οι γονείς θα πρέπει να είναι σε θέση να προσφέρουν συνεχή υποστήριξη και αναγνώριση των προσπαθειών κάθε παιδιού. Αυτή η υπομονή και η κατανόηση από τους γονείς επηρεάζει σημαντικά τον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά μαθαίνουν αλλά επηρεάζει και το πως αλληλοεπιδρούν με τα αδέλφια τους. Το παράδειγμα σας μπορεί να ενισχύει ένα περιβάλλον αποδοχής και σεβασμού, όπου τα παιδιά αισθάνονται ότι εκτιμώνται και κατανοούνται, ανεξάρτητα από τον ρυθμό με τον οποίο αναπτύσσονται.
Η ατμόσφαιρα αποδοχής, όχι μόνο υποστηρίζει την ατομική ανάπτυξη αλλά ενισχύει και τους δεσμούς μεταξύ των αδελφών, καθώς μαθαίνουν να εκτιμούν και να υποστηρίζουν ο ένας τη μοναδική αναπτυξιακή πορεία του άλλου. Ο εορτασμός των επιτευγμάτων κάθε παιδιού ως οικογένειαενθαρρύνει τα αδέλφια να είναι υπερήφανα για τις επιτυχίες του άλλου και να προσφέρουν παρηγοριά σε δύσκολες στιγμές. Αυτή η πρακτική, σε συνδυασμό με τις τακτικές οικογενειακές συζητήσεις και δραστηριότητες, προάγουν την ανοιχτή επικοινωνία και τον αμοιβαίο σεβασμό, δείχνοντας έμπρακτα στα παιδιά πως είναι μέρος μιας υποστηρικτικής οικογενειακής δομής.
Η αποτελεσματική επικοινωνία επίσης αποτελεί το θεμέλιο των σχέσεων ανάμεσα στα αδέρφια, όπως και σε κάθε σχέση. Η διδασκαλία στα παιδιά της τέχνης της ενεργητικής ακρόασης και της εποικοδομητικής συναισθηματικής έκφρασης είναι θεμελιώδης. Οι γονείς διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτών των δεξιοτήτων. Μέσα από οικογενειακές συζητήσεις όπου ακούγεται και γίνεται σεβαστή η φωνή κάθε παιδιού μεταδίδεται η αξία των διαφορετικών οπτικών και η τέχνη της ειρηνικής επίλυσης των συγκρούσεων. Επιπλέον, η καθοδήγηση των παιδιών μέσα από τις συγκρούσεις, αντί να τα μάθουμε να τις αποφεύγουν, ενισχύει μακροπρόθεσμα τους δεσμούς μέσα στην οικογένεια.
Εδώ μπαίνει στο παιχνίδι η έννοια της δικαιοσύνης, η οποία δεν σημαίνει απαραίτητα πανομοιότυπη μεταχείριση, αλλά μια προσέγγιση προσαρμοσμένη στην ηλικία, την ωριμότητα και τις ανάγκες κάθε παιδιού. Η εποικοδομητική αντιμετώπιση της αδελφικής αντιπαλότητας αποτελεί αναπόφευκτο μέρος της ανατροφής των αδελφών. Το να ενεργείτε ως ουδέτερος διαμεσολαβητής, να βοηθάτε τα παιδιά να βρίσκουν δίκαιες λύσεις στις συγκρούσεις τους και να δίνετε σε κάθε παιδί την ευκαιρία να εκφράσει τη δική του πλευρά της ιστορίας προάγει την κατανόηση και την ενσυναίσθηση. Οι γονείς, δίνοντας ένα ισχυρό παράδειγμα συμπεριφοράς με σεβασμό, ιδίως κατά τη διάρκεια των διαφωνιών, και εκφράζοντας τακτικά τη στοργή και την εκτίμηση για τα μοναδικά χαρακτηριστικά κάθε παιδιού, μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά τον τρόπο με τον οποίο τα αδέλφια συμπεριφέρονται το ένα στο άλλο.
Η συμμετοχή των παιδιών στην επίλυση προβλημάτων μέσα στην οικογένεια τα μετατρέπει από παθητικούς αποδέκτες των γονικών αποφάσεων σε ενεργούς συντελεστές. Αυτό όχι μόνο ενισχύει τις δεξιότητές τους στην επίλυση προβλημάτων, αλλά τους μεταδίδει και μια αίσθηση ευθύνης. Όταν αναφέρομαι σε προβλήματα θα ήθελα να διευκρινίσω πως εννοώ καταστάσεις που χρειάζονται την ενέργεια κάποιου ή κάποιων ώστε να καταφέρουμε να αντιμετωπίσουμε μία κατάσταση ή να προετοιμαστούμε για κάτι που πρόκειται να συμβεί. Κάποια από αυτά τα προβλήματα στη τάξη τα αφήνουμε επίτηδες να κάνουν αισθητή τη παρουσία τους ώστε να λειτουργήσουμε ως ομάδα και στη συνέχεια ο καθένας και η κάθεμία ως μέρος της ομάδας να έχει συμβολή στην επίλυση τους.
Είναι σημαντικό ο καθένας και η κάθε μία να συμβάλουν ανάλογα με τις ξεχωριστές τους ικανότητες. Πχ ένα πρόβλημα που μπορεί να χρειαστεί τη συμβολή όλων είναι η προετοιμασία πριν από ένα ταξίδι. Ένα παιδί 7 ετών θα μπορεί με πιο ενεργητικό τρόπο να συμβάλει στο μάζεμα του σπιτιού αλλά ένα παιδί 3 ετών είναι σε κάθε περίπτωση ικανό να φτιάξει τα πράγματα του και να τα τοποθετήσει στο σακίδιο του. Ίσως να τοποθετήσει και τα τρόφιμα στο ανάλογο σακίδιο. Σίγουρα τις πρώτες φορές που θα προσπαθήσετε κάτι τέτοιο θα καταλήξετε να αφιερώσετε περισσότερο χρόνο από το να το κάνατε μόνοι σας οπότε ετοιμαστείτε και εσείς συναισθηματικά αλλά και πρακτικά για κάτι τέτοιο, όμως σας διαβεβαιώ πως μακροπρόθεσμα θα βγείτε κερδισμένοι και από άποψη χρόνου εντάσσοντας τα παιδιά σε τέτοιες διαδικασίες.
Ενώ οι κοινές δραστηριότητες ενισχύουν την αίσθηση της ενότητας και του ανήκειν, το να αφιερώνετε χρόνο με κάθε παιδί, ένας προς έναν, είναι ένας ισχυρός τρόπος για να δείξετε τη μοναδική τους σημασία προς εσάς συγκεκριμένα. Η εξισορρόπηση της προσοχής μεταξύ των αδελφών είναι ένα λεπτό έργο. Κάθε παιδί λαχταρά να αισθάνεται ότι αναγνωρίζεται και εκτιμάται και από τους δύο γονείς ξεχωριστά. Σίγουρα οι πρακτικές δυσκολίες της καθημερινότητας κάνουν αυτό το στόχο δύσκολο στην υλοποίηση του αλλά είναι σημαντικό να βρούμε χρόνο σε εβδομαδιαία βάση για ποιοτικό χρόνο με κάθε παιδί ξεχωριστά. Και πάλι αυτό δε σημαίνει πως αν έχετε δύο ώρες να αφιερώσετε στα παιδιά θα πρέπει να υπάρχει μια ίση κατανομή του χρόνου αυτού ώστε κάθε παιδί να λάβει τη μία του ώρα! Αξιολογήστε τις ανάγκες και κρίνεται εσείς ανά περίπτωση τις ανάγκες του κάθε παιδιού. Στις ανθρώπινες σχέσεις οι κάθετες και γραμμικές λύσεις συνήθως αφήνουν τους πάντες ανικανοποίητους. Είναι προτιμότερο να κάνετε λάθος και την επόμενη φορά να το διορθώσετε παρά να ακολουθήσετε ένα μη-οργανικό πλάνο που θα αφαιρέσει το συναίσθημα από την εξίσωση.
Κάτι άλλο που είναι επιθυμητό αλλά ίσως δεν είναι και εφικτό κάθε φορά έχει να κάνει με τηδημιουργία ενός περιβάλλοντος στο σπίτι που να αντανακλά τις ανάγκες όλων των μελών της οικογένειας. Αυτό που εννοώ όταν αναφέρομαι στο περιβάλλον έχει να κάνει τόσο με τη διαμόρφωση φυσικών χώρων όσο και με την καλλιέργεια συναισθηματικής ατμόσφαιρας. Η εξισορρόπηση των κοινών χώρων που ενθαρρύνουν τις συλλογικές δραστηριότητες με τους ατομικούς χώρους όπου κάθε παιδί μπορεί να αποσυρθεί είναι κάτι σημαντικό εφόσον μπορεί να πραγματοποιηθεί.. Αυτή η φυσική οριοθέτηση αντικατοπτρίζει τη διπλή ανάγκη για συντροφικότητα και ατομικότητα που καθορίζει όχι μόνο τις αδελφικές σχέσεις αλλά όλες τις ανθρώπινες σχέσεις.
Κλείνοντας, θα ήθελα για άλλη μια φορά να αναφέρω πως αυτή η τέχνη της καλλιέργειας αρμονικών αδελφικών σχέσεων είναι ένα δυναμικό, εξελισσόμενο ταξίδι. Απαιτεί υπομονή, κατανόηση και προσαρμοστικότητα καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν και η δυναμική της οικογένειας αλλάζει. Υιοθετώντας τις κατάλληλες αρχές , οι γονείς μπορούν να θέσουν τις βάσεις για ισχυρές, δια βίου σχέσεις, χτίζοντας ένα οικογενειακό ήθος που βασίζεται στην κατανόηση, τον σεβασμό και μια βαθιά ριζωμένη αγάπη που εξυφαίνει τον ιστό των κοινών μας εμπειριών. Σε αυτόν τον περίπλοκό κόσμο των αδελφικών σχέσεων, κάθε βήμα, κάθε στροφή και κάθε άλμα προς τα εμπρός είναι μια ευκαιρία να ενισχύσουμε τους δεσμούς που μας ενώνουν, μετατρέποντας την οικογένειά μας σε μια κοινότητα υποστηρικτικών, ενσυναισθητικών και αλληλένδετων ατόμων.
Όπως κάθε φορά, σας ενθαρρύνω να επικοινωνήσετε μαζί μου τις σκέψεις, τις προτάσεις και τις απορίες σας στέλνοντας μήνυμα στο: nikos@dorothy-snot.gr
Dorothy Snot 